- Plagiaat bij toespraken kan kwalijke gevolgen hebben -
Zeg wat u zult zeggen, zeg het en zeg ten slotte wat u gezegd heeft. Op die vuistregel voor een toespraak volgens het boekje hebben sommige sprekers – én hun speechschrijvers – een variant bedacht. Zeg wat iemand anders heeft gezegd, zeg vooral niet dat het al gezegd is en hoop dat niemand het opmerkt. Flagrant plagiaat bij toespraken steekt geregeld de kop op. En niet bij de minsten.
Neem nu Hery Rajaonarimampianina. Ja die, de president van Madagaskar. Bij z’n inauguratie begin 2014 nam hij letterlijk een deel van een toespraak over die de Franse president Sarkozy in 2007 had gehouden. Nationale verzoening was het thema, perfect geknipt voor het politiek verdeelde Afrikaanse eiland. De kersverse president – of zijn speechschrijver - moet dus gedacht hebben: afdrukken en declameren die handel. De enige inhoudelijke ingreep was de vervanging van het woordje Frankrijk door Madagaskar. Grappig detail: toen de president van Madagaskar zijn toespraak hield, was Sarkozy al lang niet meer aan de macht in Frankrijk. De PS-minister de la Francophonie noemde de speech fantastisch. Lovende woorden die de socialistische politica zonder twijfel nooit over haar lippen had gekregen voor een speech van Sarko. Zo zie je maar dat wíé iets zegt (ethos) minstens zo belangrijk is als wát er gezegd wordt.
Een ander staatshoofd, de nieuwe Ghanese president Nana Akufo-Addo, speelde begin dit jaar dan weer leentjebuur bij twee VS-presidenten van tegengestelde strekking: de democraat Bill Clinton en de republikein George W. Bush. Toegegeven, gevleugelde zinnen als “We must bring to our task today the vision and will of those who came before us.” (geleend van Clinton) en “I ask you to be citizens: citizens, not spectators; citizens, not subjects; responsible citizens building your communities and our nation" (geleend van Bush) verdienen het misschien wel om meer dan één keer uitgesproken te worden.
Melania
Amerikanen plagiëren zelf ook. Een jaar geleden was er een glansrol weggelegd voor Melania Trump op de conventie van de Republikeinen. Hele passages van haar toespraak leken als twee druppels water op de woorden die first lady Michèle Obama in 2008 had uitgesproken. Een uitermate pijnlijke zaak. Na de aanvankelijke ontkenning (het was toevallig), nam de speechschrijfster alle schuld op zich. Ze had ook haar ontslag aangeboden aan de president, maar begripvol zoals we hem kennen, had hij dat geweigerd. Trump zei dat mensen onschuldige fouten maken en dat we van die ervaringen leren en erdoor groeien. En de president tweette: Good news is Melania's speech got more publicity than any in the history of politics especially if you believe that all press is good press!
Spreken als Obama
De man van Michèle Obama beschouwen we doorgaans als de grootste redenaar van de eenentwintigste eeuw. Maar Barack heeft niet alleen veel bewonderaars, zijn redenaarstalent – en dat van z’n speechschrijvers, Jon Favreau op kop – trekt veel copycats aan. Tijdens de jongste Nederlandse verkiezingen kreeg redenaarstalent Jesse Klaver van GroenLinks het verwijt dat stukken van z’n toespraken wel heel erg leken op uitspraken van Obama. Klaver nam ze niet letterlijk over, maar het was wel duidelijk waar hij de mosterd had gehaald.
Wél letterlijk Obama waren de woorden van de vorige Ierse premier Enda Kenny. "If there's anyone out there who still doubts that Ireland is a place where all things are possible, who still wonders if the dream of our ancestors is alive in our time, who still questions our capacity to restore ourselves, reinvent ourselves and prosper, today is your answer."
Onder de 25 000 toehoorders bevond zich vreemd genoeg de Amerikaanse president zelf. Het was naar aanleiding van een bezoek van de Obama’s aan Ierland dat de Ierse premier de bewuste toespraak hield. Hij gaf achteraf toe dat hij de eerste 40 woorden inderdaad ontleend had aan de inauguratiespeech van Obama en dat hij 'Amerika' door 'Ierland' had vervangen. Maar, voegde de premier eraan toe, het is geen plagiaat, maar een eerbetoon aan hem.
Een eerbetoon, of een knipoog, zoals Marine Le Pen het noemde. De Franse presidentskandidate hield dit jaar een 1 mei-toespraak waarvan een aantal passages geleend waren van een toespraak die haar conservatieve tegenstander François Fillon enkele weken eerder had gehouden. Fillon was intussen verslagen in de eerste ronde. Maar van plagiaat was volgens Le Pen geen sprake. Het was een bewuste actie om een debat op gang te brengen over de Franse identiteit. Een ‘clin d’œil’ om te laten zien dat ze ‘niet sektarisch is’. Misschien was het vooral een truc om de kiezers van Fillon ervan te overtuigen dat ze voor haar moesten stemmen in de tweede ronde. Het heeft niet bijster veel geholpen, weten we nu.
Ontslag
Met een goed excuus met plagiaat wegkomen, het lukt lang niet altijd. Een pijnlijk geval in eigen land was de toespraak van de voorzitter van de raad van bestuur van de Franstalige universiteit ULB bij de start van het academiejaar 2014-‘15. De toespraak bevatte tal van fragmenten die letterlijk uit een speech van de Franse oud-president Jacques Chirac kwamen. De medewerker die de toespraak geschreven had – of had nagelaten ze zelf te schrijven – kreeg meteen z’n ontslag. De universiteit vond dat ze niet anders kon, omdat ook studenten zwaar moeten boeten voor plagiaat.
En de ULB-voorzitter zelf? Die zei dat hij helemaal niet wist dat grote delen van z’n toespraak al eens door Chirac waren uitgesproken. Maar die uitleg kon niet overtuigen. Nog geen week later nam hij zelf ontslag als voorzitter, zich bewust van “het negatieve imago dat vandaag afstraalt op de ULB, intern en extern”.
Neem de tijd
Plagiaat bij toespraken komt bij alle soorten sprekers voor, van staatshoofden tot voorzitters van plaatselijke verenigingen. Dat sprekers of hun tekstschrijvers anderen plagiëren, kan tal van redenen hebben. Tijdsdruk, luiheid, geen inspiratie, onbezonnen en onhandig knip- en plakwerk. Maar een goede reden om te plagiëren, bestaat niet. Wie een toespraak schrijft – voor zichzelf of voor iemand anders – moet de tijd nemen om zich voor te bereiden, om materiaal te verzamelen, om verschillende versies van de tekst te schrijven, tot het resultaat bevredigend is. En ja, niet alles moet uit de eigen pen vloeien. Speechschrijvers mogen citeren, parafraseren en jazeker, ze mogen zich ook laten inspireren.
In het geval van Jesse Klaver was de beschuldiging van plagiaat bijvoorbeeld gratuit, ook al waren enkele passages op het randje. Wel heeft Klaver zich – mogelijk niet altijd bewust – sterk laten inspireren door Obama. Hij bedient zich graag van een vergelijkbare retoriek, met die typische verbindende stijl. En daar moeten we eigenlijk blij om zijn. Meer sprekers zouden zich moeten laten inspireren door briljante voorbeelden, het zou de kwaliteit van de meeste toespraken en presentaties alleen maar ten goede komen. Uiteraard moet het bij inspiratie blijven en hoort elke toespraak origineel en authentiek te zijn.
Want wie betrapt wordt op plagiaat, helpt in het beste geval zijn of haar reputatie om zeep en staat in het slechtste geval op straat. Dat wensen we niemand toe. Ook de president van Madagaskar niet. Zijn volledige naam luidt overigens Hery Martial Rakotoarimanana Rajaonarimampianina.
Dit artikel verscheen ook in Ad Rem, tijdschrift voor zakelijke communicatie, sep-okt 2017